Ko su zaista Crnogorci?

Comments

Crnogorci su srbsko pleme koje je, po rečima istoričara i crnogorskog akademika Branka Pavićevića (1922-2012), naseljavalo “užu oblast srednjovjekovne Zete, takozvanu podlovćensku Crnu Goru” sastavljenu od četiri nahije: Katunske, Lješanske, Riječke i Crmničke (sredinom 19. veka s oko 73.000 stanovnika) i poznatu kao Stara Crna Gora. Do bitaka na Martinićima i Krusima (1796), kad su u sastav Crne Gore ušli Piperi i Bjelopavlići, pojmom “crnogorski narod” označavano je isključivo stanovništvo ovih četiriju nahija. Od te godine započelo je imperijalno širenje Crne Gore, tako da je od svih evropskih imperijalnih sila 19. veka, ona, u procentima, ostvarila najveće teritorijalne dobitke. Sve do 1905. godine ta se država zvala Crna Gora i Brda.

Imperijalno širenje Crne Gore izveli su dinasti iz loze njeguških Petrovića: vladike Petar I (do 1830) i Petar II (1830-1851) i knjaževi Danilo (1852-1860) i Nikola (posle 1860), ali nijednom od njih ni u primisli nije bilo da od svojih podanika stvaraju novu naciju koja bi se zvala po njihovoj državi; svi oni jasno su razlikovali pojmove Srbstvo i Crnogorstvo. Tako, na primer, Petar I uoči bitke na Martinićima poziva Crnogorce i Brđane da pokažu “da u nama neugašeno srbsko srce kuca, srbska krvca vrije”, a koji mesec kasnije, u očekivanju bitke na Krusima, traži od vojske da se ustremi na neprijatelja “našega predragog imena srbskog i naše dražajše voljnosti”.

Za Petra II Crnogorci su “dične gore srbsko pleme”, “narod srbske Crne Gore”, “gnjijezdo Srba malo u predjelu crnogorskom”, “svobode srbske srce”, “Srbi Crnogorci”, a Crna je Gora “sveti hram srbske slave” i “začatije hrabra Srbstva”. Kada 1845. godine traži od srbske vlade dozvolu za naseljenje Crnogoraca “gđe god među s nama jedinoplemenim Srbljima”, on ima na umu da je Crna Gora “urna u koju je silno ime Dušanovo pribjeglo” i tako postalo “ogledalo srbsko”.

U svom Zakoniku iz 1855. godine knjaz Danilo veli da “u ovoj zemlji nema nikakve druge narodnosti do jedine srbske i nikakve druge vjere do jedine pravoslavne istočne”, te da “svaki inoplemenik i inovjerac može slobodno živiti i onu slobodu i onu našu domaću pravicu uživati kako i svaki Crnogorac i Brđanin što uživa”.

A kralj Nikola koji Lovćen naziva “Olimpom srpskim”, o Božiću 1912, pod Skadrom, svojim vojnicima-vitezovima čestita “srpske badnjake… opijen vjerom da ste kadri biti još veličanstveniji u mogućim iskušenjima takne li se ko našijeh prava i ospori li nam sjesti na ognjište vašijeh đedova i mojijeh predšastvenika Nemanjića, Grebljanovića, Brankovića, Balšića i Crnojevića”.

Posle turskog osvajanja srbskih krajeva severno od Save i Dunava, u ove krajeve naselio se neodređeno velik broj Srba, najvećim delom iz Raške, Metohije i s Kosova, ali i iz Stare Crne Gore, Brda, Hercegovine i Bosne; smatra se da je do 1590. bilo dovršeno naseljavanje Bačke življem iz južnih i jugozapadnih srbskih oblasti. Kako to piše Dušan J. Popović, “naš narod selio se uz vlastelu i uz dinaste: prilikom ratova, svojevoljno i protiv svoje volje, po direktnom sporazumu ili na osnovu ugovora širokih slojeva sa predstavnicima državnih vlasti i najzad, pojedinačno, bez ikakvih prethodnih sporazuma”.

Po toj šemi, ovamo su stizali i Srbi iz Crne Gore, mada nema neposrednih podataka o tome. Samo se u porodičnom predanju pojedinih bačkih porodica, a i to retko (kada neko pomene Turke i seobe), može čuti da su njihovi preci došli “iz Crne Gore”; pod tim pojmom imaju se u vidu današnje crnogorske granice.

Govori li se o poreklu dobeglih Srba tokom Velike seobe (1690), koriste se usamljeni podaci da se među Srbima smeštenim u Budimu nalazio i velik broj onih iz Zete, dok su u Sent Andreju došli ljudi iz neposredne okoline patrijarha Arsenija III Crnojevića (1672-1706, rođenog oko 1640. u Bajicama, kod Cetinja), dobrim delom iz Crne Gore.

Iz podatka da je arhimandrit Petar Petrović (oko 1748-1830), budući mitropolit cetinjski i srbski svetitelj (Sveti Petar Cetinjski) zavladičen 1784. u Sremskim Karlovcima, može se zaključiti da geografska udaljenost njegove eparhije černogorske, skenderijske i primorske nije bila tolika da bi se onemogućilo preseljavanje u prekosavske i prekodunavske krajeve. Pokazalo se to i pedesetak godina kasnije kad se srbskoj Buni (1848/49) u krajevima severno od Dunava priključio i izvestan broj crnogorskih dobrovoljaca. Novine su zabeležile da je 1848. godine u Beograd stiglo 200 porodica iz Crne Gore “koji idu u Vojvodinu Serbsku na podkrepljenje junački borećoj se braći”.

Bivalo je da su čitave porodice iz Crne Gore ili iz Brda morale bežati pred osionim vladarskim postupcima crnogorskih gospodara; kad je 1860. ubijen knjaz Danilo, brojno bratstvo Kadića iz Bjelopavlića, njih više stotina, bilo je što pobijeno, što proterano, što izbeglo, a neki od njih, primera radi, stanili su se tada u Vrbasu (tamo se i danas zna za kadićko groblje).

Krajem 19. i početkom 20. veka mnogi su crnogorski đaci dolazili na školovanje u Beograd, Novi Sad ili Sombor, da bi tu uglavnom ostajali trajno, u nekoj državnoj ili drugoj službi; baš kao što to Matija Bećković kazuje svojim stihom da se svi đaci vrću doma, samo crnogorski ne.

Velik broj srbskih dobrovoljaca iz Crne Gore učestvovao je u srbskim oslobodilačkim ratovima 1912-1918. U skladu s odlukom srbske kraljevske vlade iz 1916. da će svaki dobrovoljac posle rata dobiti dobiti nešto obradive zemlje u kraju koji bude određen za naseljavanje, najveći deo njih naselio se u Bačkoj ili u Banatu; za njima je narednih godina, međuratnih, po rođačkim vezama, stigao i izvestan broj takozvanih autokolonista.

I posle Drugog svetskog rata, aktom o kolonizaciji, u Vojvodinu Srbsku, uglavnom u Bačku, preseljeno je više hiljada Crnogoraca i Brđana; samo u Zmajevo, na tridesetak kilometara severno od Novog Sada došlo je 227 porodica, sa približno 1400 duša.

Ovaj period ostaće upamćen i po jednom vrlo značajnom narodnosnom zaokretu: u skladu s teorijom nove komunističke vlasti da treba suzbiti takozvanu velikosrbsku hegemoniju, počelo je razbijanje srbske nacionalne supstance i iz srbskog naroda stvorene su tri nove nacije: Crnogorci, Maćedonci i muslimani. (Još pre skoro dva veka, Sava Popović Tekelija – 1761-1842 – nepogrešivo je uočavao kakvim se sve stranputicama kreće srbski narod i uzalud nas učio “da se manemo tih naziva Bosanac, Dalmatinac, Srbijanac, Crnogorac, jer će neko naći opravdanje da od tih pokrajinskih naziva napravi posebne narode”, baš onako kako se to sada čini, i kako se vekovima unazad činilo).

Ideju o stvaranju nove nacije – navodno uslovljene upravo okončanim ratom i tek stvorenom jugoslovenskom federacijom – teorijski je obrazložio Milovan Đilas (1911-1995), rođen u Staroj Hercegovini, u mlađim danima komunistički ideolog, tekstom čiji ključni deo glasi:

“Nacionalna ravnopravnost crnogorskog naroda, koja se izražava u federalnom položaju Crne Gore u Jugoslavciji, nije… produkt ničije, dobre volje i uviđavnosti, nego uporne borbe crnogorskog naroda… Stvaranje nacije u Crnoj Gori počelo je čitavo stoljeće kasnije nego u Srbiji. Ovdje su postojali svi uslovi (teritorija, ekonomska povezanost i dr.)… Proces formiranja crnogorske nacije i dan-danji traje, a u ovome ratu posebna crnogorska individualnost, ispoljavanje nacionalne osobitosti najoštrije su došli do izraza. Ovaj rat, u izvjesnom smislu, označava kulminacionu tačku procesa formiranja Crnogoraca u posebnu naciju, posebnu nacionalnu individualnost.

Po plemenskoj tradiciji (tj. porijeklu) Crnogorci se osjećaju, a i jesu, Srbi…, ali su oni u nacionalnom pogledu danas i nešto posebno, svoje, crnogorsko… Gledajući stvar tako, kroz istoriski razvitak, sasvim je razumljivo zašto se Crnogorci nacionalno danas osjećaju nečim posebnim (ne osporavajući da su Srbi po tradiciji, po porijeklu), zašto osjećaju kao i prirodno kad ih se naziva crnogorskim narodom (nacijom)… Mi komunisti nijesmo za federalnu Crnu Goru ni iz kakvih ‘političkih’ razloga… niti mi cijepamo srpstvo. Mi smo za to… jer znamo da to hoće crnogorski narod, a on to hoće jer se osjeća, jer jeste nešto posebno, posebnim, drukčiji ‘Srbi’ od svih Srba – Crnogorci”.

Skoro pola veka kasnije, tim se tezama suprotstavio Batrić Jovanović (1922-2011), publicist i diplomata, rođen u Donjoj Morači:

“Kulturna tradicija Crnogoraca – šta je to? Zar to nijesu njihove epske narodne pjesme! Zar to nijesu kultovi Nemanjića, Miloša Obilića i Karađorđa! Zar to nijesu legende o svetome Savi! Zar to nije Kosovski mit! Zar to nijesu njihovi božićni, uskršnji, slavski i pogrebni običaji… I zar nije užasna besmislica tražiti u toj kulturnoj tradiciji – koja je identična sa kulturnom tradicijom Srba odnosno ostalih Srba – sličnost sa kulturama kavkaskih naroda. A već teorije o fizičkom izgledu Crnogoraca, o krupnom tijelu (ima ih i takvih ali i sićušnih), o krupnoj glavi (ima i takvih a i onih male glave), o širokom licu (ima ih i sa širokim licem, ali i sa duguljastim), – sve je to pseudonauka”.

Bilo kako bilo, nacionalnih Crnogoraca bilo je u Vojvodini Srbskoj 1961 – 35.000, 1991 – 44.800, a 2002 – 35.513. Po ovom poslednjem popisu, na području Grada Novog Sada živelo je ukupno 5.040 Crnogoraca, od čega u samom mestu 4.260.

Otkako se Crna Gora proglasila nezavisnom državom, smanjuje se broj nacionalnih Crnogoraca u Novom Sadu.

I, na kraju, jedna mala dosetka nastala u naučnom krugu:

Poodavno, na nekom međunarodnom naučnom skupu u Beogradu stalno se pominju malo Srbi a malo Crnogorci. Jedan Bugarin, ne snalazeći se u tome, naginje se ka Vasi Čubriloviću (1897-1990) i pita, u poverenju:

• O čemu se tu radi, ko su sad ti Crnogorci?

A Vaso mu odgovara:

• Crnogorci, to su Vam, kolega, Srbi u divljem stanju.

Autor teksta: Ilija Petrović (istoričar)

Literatura:

Milovan Đilas, O crnogorskom nacionalnom pitanju, “Borba” Beograd 1. maja 1945;
Dušan J. Popović, Srbi u Bačkoj do kraja osamnaestog veka, Beograd 1952;
Dušan J. Popović, Srbi u Vojvodini, knjiga prva, Novi Sad 1957;
Istorija Crne Gore 1-4, Titograd/Podgorica 1967-1981;
Radoslav Rotković, Crnogorsko iseljeništvo i oslobodilački ratovi, Zbornik radova s naučnog skupa “Iseljeništvo naroda i narodnosti Jugoslavije”, Zagreb 1980;
Batrić Jovanović, Crnogorci o sebi, Beograd 1989.
Branko Pavićević, Knjaz Danilo I Petrović Njegoš : Knjaz crnogorski i brdski 1851-1860, Beograd 1990.