Rana mladost i obrazovanje
Mihailo je rođen 24. febuara 1879. godine u selu Gostinici kraj Užica. Rođen je kao četvrto od osmoro dece Tanasije i Nikolije Milovanović.
Otac Tane i majka Kola bili su ponosni na Mihaila, koji se po svemu već od malih nogu izdvajao od svojih vršnjaka. Obožavao je da sluša epske narodne pesme, priče o hajducima i našu slavnu istoriju, koje mu je otac kazivao.
Nakon smrti oca i ponovne udaje majke, Mihailo biva primoran da služi u seoskoj kafani. Zbog loših životnih uslova, odlučuje da napusti rodno selo i odlazi u Valjevo. U Valjevu uči kamenorezački zanat.
Milovanovićev prijatelj i pesnik Vladimir Stanimirović, u svojoj poemi “Izgnanici”, ovako je pesnički prikazao Mihailov rastanak od majke:
“Volela me mati iako me tukla
U sedmoj godini, kad me je obukla
prvi put, u novo, reče mi odlučno:
“Vidiš i sam, sinko, da živimo mučno.
Davno nisi mali za majčino krilo,
dosta je trčanja i igranja bilo.
Noćas kiridžije polaze iz sela,
s njima ćeš u varoš, ja bih te odvela.
da je prošla žetva… Al dani su skupi,
evo ti dvajesluk, pa lepinju kupi.”
Milovanović, početak XX veka
Nakon što je preboleo tešku upalu pluća, Milovanović napušta zanat i odlazi u Beograd, rešen da postane slikar. Ubrzo je savladao osnove slikarske veštine, nakon čega počinje da slika portrete i pejzaže.
Prva poznata Mihailova slika “Portret kadeta” nastala je 1903. godine. Mihailo je imao dosta uspeha kod poručilaca, zbog čega je odlučio da ode u Minhen, jedan od najznačajnih evropskih umetničkih centara tog vremena.
Balkanski ratovi
U Minhenu je primio vest o početku rata, seda na prvi voz i kreće za Srbiju. U Užicu se javalja vojnoj komandi, koja ga raspoređuje u Drinsku diviziju drugog poziva, u kojoj je bio i u Drugom balkanskom ratu 1913. godine. U okviru Drinske divizije, osnovan je leteći odred, pod komandom pukovinka Milorada Plazinom. Pukovnik je sam odabirao ljude za svoj odred. Među odabranima bio je i Milovanović.
Leteći odred je imao veoma težak put, preko planina Severne Albanije, po velikoj zimi i golemim mrazevima, a pritome slabo opremljeni i gladni. Pored toga, leteći odred je 18. novembra 1912. godine izbio na more i posle teške borbe zazuzeo tvrđavu Lješ. Učestvovao je i u Drugom Balkanskom ratu.
Najznačajnija umetnička dela Mihaila Milovanovića u ovom peridou bila su: “Artiljerci”, “Vojnik sa šarenicom” i “Turci na Kumanovu”
Prvi svetski rat
Nakon završetka Balakanskih ratova, Milovanović se seli u Prag. U Pragu upoznaje svoju buduću suprugu Valburgu – Valu Salaškovu.
Ugodan život i uspon karijere u Pragu prekinut je izbijanjem Prvog svetskog rata. Ubrzo, Mihailo biva uhapšen kao srpski patriota i zagovornik jugoslovenskog ujedinjenja. Uz pomoć prijatelja Milovanović beži iz zatvor, uzima gusle od kojih se nikad nije odvajao i kreće put Srbije.
U septembru Milovanović je ponovo u Drinskoj diviziji, kao ratnik, slikar i kao guslar.
Nakon pobede srpke vojske na Ceru i Kolubari, mogao je da se posveti umetnosti. Tokom 1915. godine radi niz izuzetnih slika ( Kralj Petar u rovu, potrete vojvode Stepe i Putnika)
Krajem 1915. godine srpska vojska povlači se preko Sandžaka, Crne Gore i Albanije ka Grčkoj. Milovanović na Krf stiže 9. febuara 1916. Posle oporavka, pravi spomen za vojničko groblje Dinarske divizije. (u selu Agios Mateos). Moral srpske vojske, i pored svih teškoba, ostao je na veoma visokom nivou. Veliki zaslugu za to ima upravo Mihailo Milovanović, koji je guslama snažio vojnike i održava visoki moral kod njih. Najbolji pokazatelj toga, jeste lično svedočenje jednog srpskog vojnika:
„9,30 uveče. Zvezdana a mračna noć. Na sredini bivaka čistina, te je tu svetlije. Tu se skupili vojnici i jedan svira u gusle. Slika vrlo lepa: u sredi on, guslar, u krugu oko njega neki polegali, neki posedali, pognute glave, zamišljeni. Šta li misle? Da li prate pevanje njegovo? Ili misle na vreme i junake koji se opevaju? Ili porede „ono vreme“ i ovo? Ili misle o novim borbama? Ili se prenose u mislima u one dane kada su i sami, okruženi svojim ukućanima, ovako pevali pa sad brinu za njih? Lagano se odvajaju zvuci, tiho podrhtavaju, melanholično, sa tankih struna, a glas suv, hrapav, melanholičan, sa poluotvorenih usana – zatreperi i zadrhti kao jecaj i izgubi se u tmini, u noći… I kad umukne guslar, ostanu i on i oni oko njega dugo ćuteći, u istom položaju.
Prišao sam i ja. I posle jedne pesme ostao sam i ja ćuteći, oslonjen obema rukama, nepokretan, nepomičan kao očaran. Zadugo nisam ni ja ni reči proslovio, niti iko oko mene. Video sam gustu šumu, divlju, pustu. U najgušćem, najmračnijem delu njenom grupa ljudi, u čakširama, gunjcima, opancima, sa šubarama, krupni, mrki, kosmati. Posedali, puše i slušaju guslara. Opeva delo nekog od njihovih drugova, savremenika, ili čak nekog od njih. I oni su slušali, i oni su ćutali, i oni su oduševljeni starim junacima i zaricali se da neće zaostati za ovim, sada opjevanim. I – posle takve večeri – sutra će stvarati junačka, dela; guslaru davati građu za nove pesme, stvarati epopeju… Guslar gudi. Gledam oči njihove kako sevaju ili su pune suzama, čelo kako se namračuje, lice kako se mršti, usta kako se skupljaju i grče, brkove kako se tresu, telo malo drhti. Čitam u očima njihovim želju za novom osvetom, čitam strašne i svetle odluke… Kako je magijski uticaj gusala, najprostijeg, valjda, instrumenta“.
“Gusle su nas održale, gusle su nam snagu dale!”
Period mira
Nakon ratova, za Mihailovića nastupaju godine srećnog porodičnog života i veoma uspešne karijere slikara i skulptora. Usledilo je venčanje sa suprugom Valom, vraćanje u rodno selo i rođenje kćerke Mare (1920) i sina Momčila (1924).
Mihailo nije zaboravio žrtvu svih onih koji su dali svoj život za slobodu i čast otađžbine. Širom Srbije nikli su spomenici junacima u balkanskim ratovima i u prvom svetskom ratu, koje je izradio Mihailo Milovanović.
Najznačajnije njegovo delo bilo je spomenik u centru Mladenovca, posvećen na ratnike poginule u oslobodilačkim ratovima (1912 – 1918).
Svečano otkrivanje spomenika bilo je zakazano za 24. oktobar 1926. godine. Tom prilikom u Mladenovcu su se našli patrijarh Dimitrije, kralj Aleksandar I Karađorđević sa kraljicom Marijom, kao i brojni građani iz cele Srbije.
Treću deceniju dvadesetog veka, Milovanović je posvetio memorijalnoj skulputiri. Prvu spomen ploču izgradio je u holu užičke Gimnazije. Ploča je postavljena 1921 – 1922. godine, a na njoj su bila uklesana imena profesora i đaka, koji su stradali u oslobodilačkim ratovima.
Mihailove spomen – ploče su postavljene i na ulazu mnogih crkvi. U crkvi Sv. Đorđa u Užicu, na crkvama u Sirogojnu, Čajetini, Karanu, Ribaševini, Sečoj Reci i na mnogo drugih crkava.
Jedan od najboljih njegovih dela, jeste i spomen Hadži Melentiju, postavljen na stogodišnicu njegove smrti uz južni zid Crkve Hristovog Vaznesenja u manastiru Rači. Hadži Malenentije je bio račanski arhimandarit, ustanik i vojvoda Sokolske nahije). Njegovo junaštvo je dospelo i do epskih stihova, otpevajući ga u pesmi “Početak bune na dahije”
“Dok zapalim Raču ukraj Drine,
i pogubim Adži-Melentija,
koj`e išo preko mora sinjeg,
te je vlašku ćabu polazio,
pa se uzgred u Stambolu svratio
i od cara feman izlagao
za stotinu žutijeh dukata,
da Vlasima bogomolju gradi,
da je gradi za sedam godina;
načini je za godinu dana,
evo ima šest godina dana
kako zida pokraj crkve kule,
a u kule nabavlja džebanu
i po mraku topove privlači;
vidiš, joldaš, da se nečem nada!”
Drugi svetski rat
Drugi svetski rat Mihailo je dočekao u svom rodnom selu. Dolaskom Nemaca u Užice, Milovanović se opet odlučio za borbu protiv okupatora, ovog puta diplomaski. Budući da je govorio nemački, iskoristio je svoje poznanstvo sa ocem pukovnika Štokhauzenom, nemačkim komandantom Užica. Na osnovu brojnih svedočanava preživelih, spasao je veliki broj Užičana od nemačkih odmazi. Međutim, to mu nije pomoglo da izbegne “narodni sud”, proglašavaljući ga kao “narodnog izdajnika” i engleskog špijuna. Streljan je 28. novembra 1941. godine.
U jesen 1944. partizani su provalili u Milovanovićevu vilu i uništili slike koje su zatekli. Naredne godine Mihailo Milovanović je proglašen za narodnog neprijatelja, a njegovoj porodici je oduzeta celokupna imovina.
Na zahtev Đorđa Piličevića iz Užica, 21. marta 2007. godine Opštinski sud u Užicu, doneo je odluku kojom se usvaja Zahtev za rehabilitaciju Mihaila Milovanovića.
Tekst pisao Pavle Lukić
