Činjenica da je u periodu između dva svetska rata na očaravajućem po svojoj lepoti ostrvu Visu nastao jedinstven pravoslavni pokret, kojem su pristupili rimokatolici – težaci i seljaci vraćajući se veri svojih predaka i dalje je predmet raznih istorijskih, socioloških i drugih analiza i istraživanja. To zanimanje i enigmu pojačava i činjenica da je iz iedoloških i niskih pobuda srušen viški pravolsavni hram Ćirila i Metodija, reprezentativni primer stvaralaštva jedinstvenog i magičnog arhitekte Momira Korunović, koga nazivaju srpskim Gaudijem. Korunović je od 1919. godine bio i urednik soklolskog glasila „Dušan Silni“.
Prilikom promocije prvog izdanja Gospoara „Mata Gracića …“ u Narodnoj biblioteci Trebinja, pojedini intelektualci iz Udruženja „Ćirilica“ interesovali su se zašto u knjizi nema pomena da su Srbi rimokatolici iz Dubrovnika, naročito, oni okupljeni oko Narodne radikalne stranke, imali velik u uticaj na odluku da se najmanje sto porodica sa preko 300 svojih članova vrati staroj veri .
Kasnije nailazimo na podatak koji istoričar Grga Novak, autora jedne od viških „povjesti“, da je tada čak 180 „ otočkih obitelji“ prešlo na pravoslavlje .
U tom trenutku znali smo da je dr Mato Gracić, bio veliki pobornik radikala, i da je na osnovu sećanja njegovih potomaka iz familije Reljić, bio aktivan član NRS .
Bez iakve sumnje, dr Mato Gracić i njegovi Srbi na Primorju većinski su se opredelili, posle Prvog svetskog rata i Ujedinjenja, za radikalnu stranku. Zato se Srpska narodna stranka na Primorju (jedno vreme vladajuća stranka u Dubrovniku) ujedinila sa Narodnom Radikalnom strankom.
Zahvaljući Narodnoj radikalnoj stranci, ali a sokolskom pokretu, uspostavljena i veza između Srba rimoklatolika iz Dubrovnika i Višana, stanovnika naudaljenijeg nastanjenog ostrva u Jadranu. Naime, 1925. godine došlo je do propasti Zemljoradničke stranke, koja se ujedinila Hrvatskom seljačkom strankom. Poptporu za dalju priču pronalazimoa i u studiji „Primjer pragmatizma: prijelaz viških težaka na pravoslavnu vjeru između dva svetska rata“, koju je izdao Zavod za hrivatsku povjest, 2008. godine, a koju je potpisao autor Goran Mladineo. Deo članova Zemljoradničke zadruge okupljenih oko Ivana Ruljančića, narodnog tribuna sa Visa, nije prihvatili tu odluku. Revoltirani prešli su uz podršku nekadašnjih lidera Srpske narodne stranke na Primorju u redove Narodne radikalne stranke.
Bio je to začetak njihove odluke za prelazak u pravoslavlje i za gradnju crkve Svetog Metodija i Ćirila , za koju projekat napravio poznati beogradski arhitekta Momir Korunović. Novac za gradnju ovog reprezentativnog hrama u iznosu od 500.000 tadašnjih dinara prikupljen od dobrovoljnih priloga iz svih gradova tadašnje Jugoslavije i to u rekorodnom roku. Značajan doprinos koja je bila pravi ostrvski biser dali su i dubrovački sokoli čije prvi starešina bio dr Mato Gracić. Arhitekta Korunović je bio veliki prijatelj dubrovačkih sokola, a s mnogima od njih je neraskidive veze uspostavio tokom studija u Pragu. Korunović je i sam bio istaknuti član panslavenske organizacije Sokola i starešina beogradskog Sokolskog društva „Matica“. Autor je tridesetak sokolskih domova u Srbiji i dvadesetak crkava.
Bio je i inspektor Arhitektonskog odeljenja Ministarstva građevina Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.
Ostao je upamćen kao začetnik savremenog srpsko-vizantijskog stila, koji je jedini arhitektonski originalni stil koji je nastao na ovim prostorima. Nazvan srpski Gaudi, jer je projektovao neke od najlepših beogradskih zgrada i pravoslavnu crkvu u Ljubljani, zatim crkvu-pirg Svetog Jovana Vladimira u manastiru Svetog Nauma u Ohridu, kao i u Beogradu, crkvu Svete Petke na Kalemegdanu…
Crkva na Visu bila je ponos srpskog Gaudija. Izgrađena na najlepšem mestu, na katastarskoj parceli zvanoj Ravnica, na središtu ostvra. Plac za izgradnju ovog hrama donirao je Ivan Ruljančić, koji je postao i načelnih Viške opštine i predsednik Srpske pravoslavne crkvene opštine.
O gradnji i potonjem rušenju tog velelepnog hrama Srpske pravolsavne crkve na Visu zbog dolaska Josipa Broza Tita i izgradnje komunističkog spomenika, njemu u čast, na promociji knjige „Gospar Mato Gracić…“ u Beogradu govorio je uvaženi istoričar iz Ljubljane Nikola Milovančev. On je tom prilikom, kao čovek, koji se dugi niz godina bavi Srbima u Primorju, potvrdio navode iz teksta koji sledi, ističući kako se rušenju crkve protivio Aleksandar Ranković. Broz je, međutim, bio neumoljiv u nameri da izbriše i poslednji trag pravoslvlja na ovom ostrvu, rekao je Milovančev.
Nakon završetka Prvog svetskog rata, na ostrvu Visu se pojavio pokret Hrvata koji je bez agitovanja i misionarskog zalaganja SPC – prelazio u pravoslavlje. Na Skupštini u Visu, održanoj 1925. godine doneta je odluka o prelasku na pravoslavlje. Srpska pravoslavna parohija službeno je utemeljena na Visu 1. jula 1926. godine, a prvi paroh bio je Stanko Ivanović, nekadašnji rektor Cetinjske bogoslovijem koga je, nakon smrti 1927. godine nasledio Stevan Javor.
Hrvatska štampa je pisala da je do promene vere mežu Višanima došlo iz čisto materijalnih razloga prouzrokovanih agrarnom reformom i sukoba sa ostarelim viškim župnikom Silvesterom Bonačićem. „Država“ list dalmatinskih radikala objavio je 23. januara 1926. godine pismo Ivana Ruljančića koji je u ime „Odbora Prelaznika na Pravoslavlje“ u prvi palan stavio „čežnju i ljubav prema braći Srbima“ i „veri predaka“.
Radikali su na Visu pobedili na lokalniom izborima 1926. godine, a odmah su ojačane ili formirane nove društvene organizacije poput: „Jugosokola“, „Streljačke družine“; „Zore“, „Narodne odbrane“ , Sporstksog društva „Jadran“ i „Težačke sloge“. Hrvatska štampa optužila je ova društva da su osnovana sa ciljem da učrste radikalsku vlast. Činjenica da su ove organiazcije formirane po ugledu na brojana dubrovačke srpska udružeenja i da su zaista bili pod kontrolom pravoslavaca – radikala i načelnika Ruljančića. Ona su bile dokaz da je pravoslavni pokret na Visu imao zavidnu podršku i da je bio dobro organizovan i popularan meću ostrvljanima.
Pravoslavci na Visu – su se u početku služile u prizemlju jedne privatne kuće, a 1931.godine pokrenuta je inicijativa za gradnju crkve. Crkva je građena tokom 1932. i 1933. godine u srpsko-vizantijskom stilu. Osvećenje tog reprezentativnog hrama izvršio je episkop dalmatinski Irinej (Đorđević) 12. novembra 1933.godine, posvetivši hram sv. Kirilu i Metodiju uz sasluženje mostarskog epsikopa Stankovića, još 37 pravoslavnih sveštenika i tri đakona.
O ovom događaju pisale su i novine „Vreme“ u čijem napisu stoji da su mnogi od meštana izjavili sledeće: „Otac je sinu uvijek pričao o kraju svojih pradedova. U mnogim kućama bile su skrivene ikone krsnih slava i kandila. Neke od tih ikona su sačuvane…“
Lokalna rimokatolička jerarhija sa Visa gledala je na obraćenike u pravoslavlje kao na „izgubljene duše“. Ona je stvarala neprijateljski stav kod svojih vjernika, a mržnja prema pokretu viških pravoslavaca se otvoreno ispoljavala 15. jula 1934. godine na „euharistijskom kongresu“ u Orebiću. Tada se protestovalo protiv podizanja pravoslavnih hramova u ovom delu države, a Odeljenje za državnu zaštitu Ministarstva unutrašnjih poslova, u svom izvještaju od 22. jula iste godine Ministarstvu pravde, podvlači: „Svrha svih ovih euharistijskih kongresa je isključivo ta da se slavljem i manifestacijom katoličkih masa pokaže da su pomenuti krajevi isključivo katolički i da druge vjere nemaju moralnog oslonca za njihov razvoj u pomenutim mestima“.
Na lokalnim izborima 1936. godine na Visu je pobedila HSS, a novi načelnik postao je advokat Ivanko Farolfi, jedan od ekstremista iz još doba stranačke vladavine Stjepana Radića, što bila najava novih burnih vremena i napada na pravoslavce!
Međuverske tenzije kulminirale su u prvi pravi incident u leto 1937. godine. Katoličko stanovništvo Visa, organizovano od svoga sveštenstva, sprečilo je grupu pravoslavnih Čeha da poseti ostrvo i novopodignuti hram. Grupu je predvodio lično sveti episkop Gorazd (Pavlik). Pravoslavno ispoljavanje zasmetalo je čelnim ljudima Splitske nadbiskupije koji su učinili sve da se češkim pravoslavcima ne dopusti ni izletnički boravak u Dalmaciji.
O ovom nemilom događaju doznajemo iz rukopisne zaostavštine Stevana Roce (Građa za istoriju Srba u Dalmaciji – Pravoslavlje u Visu, Arhiv SANU 10078/8). Još više slikovitih detalja ima u tekstu – memoaru Dušana Glumca „Sprečena poseta Gorazda pravoslavnoj crkvi na Visu – povodom 100 godišnjice rođenja episkopa Gorazda mučenika“ (Pravoslavlje br. 303 od 1. novembra 1979).
Pravoslavni poklonici, predvođeni svojim episkopom, imali su u planu da posete manastir Ravanicu gde bi se pričestili na grobu svetog kneza Lazara. Nakon obilaska Beograda, razgledanja Oplenca, grupa se preko Sarajeva uputila na Jadran. Česi su 11. avgusta 1937. godine iznajmljenom lađom od Metkovića, preko Splita, krenuli ka Visu. Na ostrvu je letovala grupa studenata Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta, predvođena profesorom Starog Zaveta Dušanom Glumcem.
Brod se približavao luci, gde je dobrodošlicu češkom arhijereju i njegovim saputnicima, pripremio hor beogradskih studenata izvođenjem crkvene pesme. Sa pravoslavne crkve koja je blizu pristaništa zvonila su zvona. U okupljenoj masi sveta pojavila se „nahuškana potplaćena neprijateljska rulja fakina (nosača) rukovođena već sa poznatim mačekovskim advokatom Farolfijem i prof. Zamberlinom, članovima klerikalne Pučke banke“ (D. Glumac, navedeno delo). Demonstrantima je davao podršku don Pavo Tomić. Prema Rocinom svedočenju, rimokatoličkih sveštenika je bilo više.
Brod je bio sprečen da pristane. Fanatizovana masa je uzvikivala: „Dolje bradonje! Dolje vlaški popovi! Dolje ćirilica! Živila nezavisna Hrvatska!“ (Arhiv SANU, br. 10078, str. 78). Sa doka su letele kamenice, pretilo se motkama i nadalje su se uzvikivale parole mržnje. Na Visu je bio sreski načelnik sa četom žandara zaduženom da sprečava izgrede mačekovaca. Njihova reakcija je bila zakasnela, „rasterivanje bukača žandarskim palicama“ nije dovelo do pristajanja lađe. Kapetan je pokušao da oplovi ostrvo i iskrca ljude na drugoj strani, u Komiži, ali je i tamo došlo do nereda. Česi su se vratili natrag u Split.
Čestiti rimokatolici, koji nisu učestvovali u agresivnim ispadima, bili su od fanatika fizički ugroženi. Čovek zadužen za pristajanje brodova bio je bačen u more, a neki su nakon svega izjavili: „Nećemo više da budemo katolici!“, i prešli su u pravoslavnu crkvu u Visu.
Na meti su ostali studenti sa profesorom Dušanom Glumcem. Profesor je bio napadnut prolazeći pored kafane „Hrvatski dom“ u kojoj su izgrednici sedeli i pili pivo sa sreskim načelnikom. Izbegavši bačenu kriglu, profesor je ostao priseban i uputio je predstavniku lokalnih vlasti sledeće reči: „Gospodine načelniče, je li to mir i red koji ste trebali stvoriti da mirni građani nisu sigurni ni za svoj vlastiti život? Ako ćemo se kukavički napadati, ja ću dovesti moje studente još večeras i garantujem vam da će još noćas svi ovi krovovi goreti. Tražim od vas da me jedan žandar odmah otprati do našeg stana, jer mi u mraku nije siguran život“ (D. Glumac, navedeno delo).
Stvar je zataškana. Knez Pavle je bio upoznat sa incidentima, ali se sreski načelnik opravdao pred njim ubedivši ga da su pravoslavni izletnici rasturali antikonkordatske letke. O slučaju novine nisu pisale da se ne bi još više produbljivala međuverska mržnja.
Još crnji dani za viške pravoslavce nastupaju po osnivanju Banovine Hrvatske. Hrvatski ekstemisti prvo se u pretukli kapelnika solkolske muzeke, a onda i predsednika pravoslavne crkvene opštine Ivana Ruljančića. Kada su saokoli 1939. godine najavili svoj redovni slet ispred Korunovićevog arhiktonskog bisera i jedne od najlepših građevina na ostrvu, hrvatski ekstremisti su preko noći preorali ceo trg, zvan Ravnica, ispred crkve Ćirila i Metodija.
Poslednji kontinuarinai verski obredi u crkvi na Visu zabeleženi su u novembru 1941. godine. Italijanske okupatorske vlasti proterale su u Zadar viškog paroha arhimandita Danila Bukorovića. Arhimandrit Bukorović stradao je pod poprilično sumnjivim okolnostima prilikom jednog od savezničkih bombardovanja Zadra. Viška parohija stavljena je formalno u nadležnost splitskog namesništva, ali crkva na Visu otvarana je samo sporadično da bi se zadovoljile potrebe pojedinih vernika. Na kraju 1944. godine je oštećena u nemačkom bombardovanju.
Sinod SPC je 1. septembra 1947. godine pisao državnoj komisiji za verska pitanja da su ih pripadnici crkvene opštine sa Visa obavestili o nameri vlasti da sruše crkvu sv. Ćirila i Metodija i da na njenom mestu podignu partizanski spomenik. Sinod, takođe, piše o progonu pravoslavnih vernika.
Moguće da bi ova bogomolja i ujedno retko značajno kulturno- istorijsko zdanje na Visu i opstalo da nije bilo peha da se Josip Broz Tito 1944. godine, smesti na ovom najudaljenijem naseljenom ostvru, i to sa svojom kamarilom zvanom – Vrhovni štab.
Operacijom Konjički skok Nemci su u maju 1944. godine planirali da vazdušnim desantom na Drvar unište ili zarobe Joasipa Broza Tita. Desant koji je izveden 25. maja 1944. nije Nemcima doneo očekivane rezultate . Jedini plen im je bila Brozova kicoška maršalska uniforma. Posle toga, uz pomoć saveznika, Tito i najviše rukovodstvo NOVJ prelaze na Vis, i to preko Italije.
Sovjetskim avionom iz Kupreškog polja za Bari, 4. juna 1944. godine, odleteli su maršal Tito, grupa članova CK KPJ, Vrhovnog štaba NOVJ, NKOJ-a i Predsedništva AVNOJ-a, kao i članovi sovjetske i američke vojne misije. Avionom je upravljao gardijski major Crvene armije Aleksandar Sergejevič Šornikov, kasnije proglašen za Heroja Sovjetskog Saveza i Narodnog heroja Jugoslavije.
Zadatak da se Tito prebaci iz Barija na ostrvo Vis poveren je Britanskoj Kraljevskoj mornarici. Na raspolaganje mu je stavljen razarač „Blackmore“ i razarač „Eggisford“ za prevoz ostalog dela grupe.
Ficroj Maklejn o tome piše: „Oko šest uveče Tito je u pratnji psa Tigra ukrcan sa počastima i ponuđen džinom. Kako je prvobitna maršalska uniforma pala u rake Nemcima za vreme napada na Drvar i odnesena u neki muzej u Nemačkoj, pronađena je zamena i on je opet izgledao kao i ranije i, pretpostavljam. Tako se osećao…“
U ranu zoru 7. juna pristali su u komišku luku. Tito se s najbližom pratnjom smestio u zaseoku Borovik, gde su postojale dve prirodne pećine, udubljenja u gromadnim kamenim masivima. Viša je uređena za Tita. Njeno prirodno proširenje u obliku predvorja služilo je kao trpezarija i soba za sastanke. U malom udubljenju u steni ovog proširenja uređen je prostor za Titovog psa Tigra. Od proširenja su se unutar pećine odvajala dva udubljenja, delom doterana klesanjem. U jednom je bio smešten radni sto i stolica na kojoj se nalazio trofejni nemački induktorski telefon, a u drugome krevet. Okolina pećine je takođe uređena, kako zbog sigurnosnih razloga, tako i zbog poboljšanja uslova za boravak. Maršal je do kraja avgusta stalno živeo i radio u pećini, budući da je „i pored iskustva u Drvaru i dalje bio sklon pećinama“ (Maklejn). Kasnije je boravio u vili Tramontana, uz more blizu uvale Stonca, u severozapadnom predelu Viške luke.
Obeležavanje jubilarne 20-togodišnjice Brozovog dopremanja na Vis bilo je presudno za opstanak pravoslavnog hrama Ćirila i Metodija, reprezentativ delo čudesnog i magičnog arhitekte. Broz je zahtevao da se to uradi po sv aku cenu, da se sruši hram zahvaljući kojem je Vis izgledao drugačije od drugih gradova i ostrva. Uklonjen je hram koji izazivao uzdahe turista i objektivnih posmatrača, poznat po orignalnom, jedinstvenom arhitektonskom stilu.
Navodno tome su nemušto protivio Aleksandar Ranković. Broz ga je primirao da „kapitulira“. Kao neku vrstu kompezacije Broz je, navodno, konačno dozvolio, da se izgradi tj. obnovi srpska crkva u Kninu, porušena u Drugom svetskom ratu. Prema, hrvatskim pričama, koje su bile sastavni deo komunističke propagande, deo materijala sa viškog hrama iskorišćen za obnovu svetinje u Kninu.
Crkva je porušena u jesen 1963. Godine. Urađeno je to u sklopu proslave dvadesetogodišnjice Titovog dolaska na Vis, a koja je usledila u septembru sledeće 1964. godine. Mnogi kažu, tako su ispunjene podudarne želje i pojedinih biskupa i hrvatskih ekstremista i komunista koji su usled zavisti, ljubomore i mržnje nisu mogli da gledaju to moćno pravoslavno zdanje, kojem se svi objektivni ljudi divili.
Na mestu gde je bila ova svetinja zasađen je park palmi, a u neposrednoj blizini podignut spomenik „Tuđe nećemo – svoje ne damo“ sa rečima iz Titovog govora. Tako tuđe uzeše i zbog zavisti porušiše bogomolju, koja je bila primer sklada i harmonije, biser srpsko – vizantijske arhitekture. Ukloniše crkvu koja je bila idealno uklopljenja među ostrvska kamena zadanja, okolnu prirodu i morski ambijent.
Prema nešto pozdanijim navodima, materijal porušene crkve ugrađen je u gradsko šetalište, a dobar deo je utrošen na izgradnju spomenika NOB. Ni taj svoj komunistički spomenik, mećutim, ne napraviše valjano. Tridesetak godina kasnije i taj spomenik je uklonjen. Za razliku od Korunovićevog magičnog dela, tom komunsitičkom spomeniku smetlište i jeste bilo pravo mesto! Pravoslavni Višani rasejali su se po Srbiji i svetu, a najpoznatiji među njima bio je pravoslavni sveštenik Antonije Ante Pinčetić, koji se upokojio u srcu Šumadije, u Aranđelovcu.
Pomenuti hrvatski autor Goran Mladineo svoju studiju zavšrava i konstatacijom da se kao posledica delovanja ovog viškog pravsolavnog pokreta mora zabeležiti činjenica da je otok Vis u to doba dao čak tri pravoslavna sveštenika iz redova preobraćenika. Opstanak pravoslavnih Višana više nije bio moguć, zaključuje ovaj istoričar. Nisu mogli biti ni pravoslavni Jugosloveni, ni pravoslavni Hrvati, pa ni Srbi.
Izvor: TamoDaleko.rs / Piše: Predrag Savić, advokat i pisac
